6.1.20. FAN COIL ÜNİTELERİ
Fan-coil üniteleri otellerde, motellerde, apartmanlarda ve ofislerde yaygın olarak kullanılırlar. Aslında onlar fanlı, filtreli ve ısıtma veya soğutma suyu için kullanılan tek serpantinli veya ayrı serpantinlide olabilen tek sırası ısıtma için iki veya üç sırası soğutma için kullanılan küçük tek zonlu klima santralleridir. İlk belirtilen düzenleme, diğerininkinden daha az pahalı olmasından ve daha az kontrol istemesinden dolayı daha yaygındır.
Her birinin kaçınılmaz avantajı ve dezavantajı olan iki borulu, üç borulu veya dört borulu gidiş için kontrol sistemi düzenlenir.
Hem ısıtma, hem de soğutma suyu için tek serpantin kullanıldığında, sıcak su sıcaklığı, standart ısıtma serpantini sıcaklığından daha düşük olabilir. Bu durum, soğutmada ayrılan hava ile soğutulmuş su arasındaki normaldeki düşük sıcaklık farkından dolayı ekstra yüzey istenmesindendir. 40°C -60°C su sıcaklıkları tipiktir. Fan kontrolü, iki veya üç hızlı anahtar kullanılarak elle kontrol edilirler.
6.1.21. İKİ BORULU SİSTEM
Su kullanılır, mevsimlik olarak merkezi mekanik odadan sıcak veya soğuk su sağlanır. Oda termostatı yaz-kış tipli olmalıdır, bu şu demek, normalde açık vana ile kullanıldığında kışın direkt çalışıyorlar, yazın tam tersi çalışıyorlar. Birinden diğerine geçiş, pnömatik sistemdeki ana hava basıncını genel sinyal ile değiştirerek, gidiş suyu sıcaklığındaki değişikliği hissederek veya fan-coil kontrol
Panel üzerindeki “ısıtma/soğutma” anahtarı ile gerçekleştirilir. Termostat su akış vanasının iki pozisyon kontrolünü veya düzenlemeyi sağlar.
Diğer basit yaklaşım, su akışı kontrol dışı olduğunda basitçe fanı açmak veya kapamaktır. Bu yöntem ısıtma sezonunda genellikle başarısızdır çünkü fan-coil ünitesi fan kapalı olduğunda bile odaya ısı ilave ederek konvektör gibi çalışmaya devam edecektir. Şekil 7-34 fanın manuel çok hız kontrolü ile serpantine akan suyun termostatik kontrolünü göstermektedir.
Elde edilen soğutulmuş su ile ve tersine çalışan termostat ayarının üzerindeki oda sıcaklığı ile normalde açık valf açılır ve üniteye soğutma sağlamasına izin verir. Oda sıcaklığı düştüğünde valf kapanır. Oda sıcaklığındaki daha fazla bir düşüşte, ısı verilmez çünkü sıcak su elde edilemez.
Sıcak su sağlandığında, oda termostatı direkt etkilidr ve tersine çevrim olur. Bu durumda tabiki soğutma mümkün değildir. Açıktır ki bu düzenleme; sabahları ve akşamları ısıtma istendiğinde, ılıman kışta kontrol kaybına neden olacaktır. İki borulu sistem için mekanik oda kazan ve diğer ısı kaynağını, chilleri, sirkülasyon pompasını ve geçiş kontrollerini kapsar. Geçiş manuel veya otomatik olabilir, fakat her iki durumda da problemler olur. Isıtmadan soğutmaya geçişte ve tam tersinde temel zorluk meydana gelir.
23°C ve 27 °C’deki ılık su bile chiller kompresöründe yüksek emme basıncına neden olur ve motora aşırı yüklenilir. Aynı sıcaklıklar termal şoke ve kazanda baca gazı yoğuşmasına sebep olur. Şekil 7-35’teki tavsiye edilen sistem, chilleri ve kazanı dağıtım borusundan izole etmek için eşanjörlere ve ikincil pompalara sahiptir. Bu kazan ve chillerin güvenlikle çalışmasını sağlar ve dış hava sıcaklığı değiştiğinde dağıtım suyu sıcaklığı geniş oranlı olarak ayarlanabilir.
Bu sistem pek ekonomik değildir ve sabahları ısıtma öğleden sonraları soğutmanın istendiği ilkbahar ve sonbahar mevsimlerinde düzgün olarak kontrolü zordur.
6.1.22. ÜÇ BORULU SİSTEM
Ayrı ısıtma ve soğutma suyu gidiş borularında ve ortak dönüş borusunda su kullanılır. Ayrı ısıtma ve soğutma vanaları veya özel üç boru vanası kullanılabilir. Standart direk işleyen termostat istenir. Çünkü bununla mevsimde ısıtma veya soğutma seçimi sağlamak mümkündür. Bu sistem iki borulu sistemden daha esnektir.
Dönüş suyunu karıştırmak demek ısıtma ve soğutma kullanıldığında dönüş suyu ara sıcaklıktadır ve hem kazan hemde boylerde yanlış yük oluşmuş demektir. Bu da işletme masrafının artmasına neden olur. Şekil 7-36 özel üç boru vanası kullanan tipik üç borulu fan-coil düzenlemesini göstermektedir.
Oda sıcaklığı, termostat ayarının altına düştüğünde üç boru vanasının ısıtma kapağı açılır. Oda sıcaklığı arttığında sıcak su kapağı kapanır. Her iki kapak kapalı olduğunda küçük sıcaklık farklarının üzerinde kör nokta olur. Oda sıcaklığı hala yükselirse, soğuk su vanası açılır. Soğuk veya sıcak su ortak ana dönüşe doğru akarlar, burada diğer üniteden gelen sıcak ve soğuk su dönüşleri de karışır ve ana mekanik odaya nakledilir.
Üç borulu sistemlerdeki ana mekanik oda kazan , diğer ısı kaynağı, chilleri, sirkülasyon pompasını ve sıcaklık kontrolörlerini kapsar.
Kazandan su akışı olduğundan dolayı, chiller toplam bireysel fan-coil kullanımları tarafından kararlaştırılır ve sistem bu bakımdan kendi kendini balans eder. Dönüş suyu sıcaklığı direkt olarak yükle ilgilidir, ısıtma talebi arttığında artar, soğutma talebi arttığında azalır. Bu durumun sıcak su dönüşünün soğuk su dönüşünden daha sıcak olduğu gerçeğinden aykırı sonuç verdiği görülür. Çünkü, dönüş suyu sıcaklığı yükseldiğinde chillerdeki akış azalacaktır, burada biraz iki borulu sistemlerde tartışılan ayrıntılı sıcaklık akış kontrolüne ihtiyaç vardır. Bununla beraber soğutma yükündeki ani artış problemlere sebep olabilir. Bunu yanında kazana giden düşük sıcaklıklı su, korozyonla sonuçlanan, kazandak baca gazlarının yoğuşmasına sebep olabilir. Bu sebepten dolayı istenen sıcak suyun 60°C’ın altında sağlanabilmesi için iki borulu ve üç borulu sistemler için eşanjör tavsiye edilir. Şekil 7-37 tipik üç borulu mekanik oda kontrol düzenlenmesini göstermektedir. Ayrı su gidiş termostatları eşanjörü ve chiller kapasitesini kontrol eder.
Chiller üzerindeki izleme anahtarı, eğer su akışı gerekli minimum oranın altına düşerse, donmayı önlemek için kompresörü kapatacaktır. Bu tür kapatmaları önlemek için Şekil 7-35’te görüldüğü gibi chiller için ikincil pompa ve eşanjör ilavesi tercih edilir.
6.1.23. DÖRT BORULU SİSTEM
Dört borulu sistem ısıtma ve soğutmada tam ayrım sağlar bundan dolayı iki borulu ve üç borulu sistemlerdeki problemleri önler. Normal eşanjör konfigrasyonu soğutma için iki veya üç, ısıtma için tek sıra kullanılan ayrı düzenlemedir. Bazen iki ayrı eşanjör kullanılır. Şekil 7-38 tipik ayrı-eşanjörlü kontrol düzenlemesini göstermektedir.
Oda sıcaklığının termostat ayarının altına düştüğü zaman, normalde açık sıcak su vanası açılır ve normalde kapalı soğuk su vanası kapanır. Kontroller, her iki vana kapalı olduğunda “ölü nokta” sağlayacak şekilde ayarlanmalıdır. Eğer oda sıcaklığı daha da yükselirse, soğuk su vanası kapanır. Sıcaklıktaki düşüşte, tam tersi olur. Borulama sistemini ayırarak, her bir sıcak ve soğuk su için tek eşanjör kullanmak mümkündür. Bu “üç boru” vanasının kullanımını gerektirir. Şekil 7-39 böyle bir düzenlemeyi göstermektedir. Oda sıcaklığı, termostatın set edilen değerinin altındaysa, sıcak su gidiş ve dönüş hatlarına giriş ve çıkış vanaları açılır. Sıcaklık arrtığında, ısıtma hattı giriş vanası kapalı pozisyona doğru değişir, fakat ısıtma hattı çıkış vanası basınç düşümünü minimize etmek için tamamıyla açık kalacaktır. Yine, her iki hat kapalı olduğunda ve oda termostatı set edilen değere yakın yada o değerde olması için süre geçecektir. Oda sıcaklığı set edilen değerin üzerine çıkarsa soğutma hattı giriş ve çıkış vanaları açığa doğru değişecektir veya iki pozisyon düzeni kullanılarak açılır.
6.1.24. İNDÜKSİYON SİSTEMLERİ
İndüksiyon ünitesinin çalışması yüksek hava basınçlı merkezi sıcaklık kontrollü, eşanjör ünitesinin üstünde oda havasında ikincil akışa neden olan kaynağa bağlıdır. Eşanjöre iki, üç, dört borulu sistem aracılığıyla sıcak ve soğuk su sağlanır. Böylelikle ilk hava üfleme sıcaklığını, sıcak veya soğuk su sıcaklığını ve suyun akışını kontrol etmek önemlidir.
İndüksüyon üniteli eşanjörlerde yoğuşma drenajları genellikle sağlanmadığı için, indüksiyon ünitesine giden soğuk su gidiş sıcaklığı, giriş havası çiğ noktasının üstünde tutulmalıdır. Bundan dolayı ilk önce merkezi klima santrali ünitesi eşanjörlerine ve daha sonra seri halinde indüksiyon ünitesi sistemleri düzenlenir. Böylelikle soğuksu merkezi üniteye 8 °C’le girer ve 13 °C’la ayrılır, bu indüksiyon ünitesi eşanjörü gidişi için iyi bir değerdir. Çünkü, hem ısıtma hem soğutmada tek eşanjör kullanılır, sıcak su gidiş sıcaklıkları nispeten düşüktür (60 °C veya daha az).
Şekil 7-40 dört borulu indüksiyon ünitesi sistemi görülmektedir. Primer hava ünitesindeki sıcak ve soğuk eşanjörler, chillerden ve ana kazandan (veya diğer ısı kaynağından) gelen sıcak ve soğuk su ile sağlanır. Primer üfleme havası sıcaklığından gelen sıcak ve soğuk su ile sağlanır. Primer üfleme havası sıcaklığı bazı resetleme programına bağlı olarak değişen dış hava sıcaklıklarındaki değere göre kontrol edilirler. Soğutma serpantininden ayrılan soğuk su chillere geri döner veya kendi pompası ve kontrolü olan ikincil chiller su sistemine girer.
İkincil sistemdeki gidiş suyu sıcaklığı, primer sistem eşanjöründen suyu getirmek veya ikincil sistemden dönüş suyunu resirküle etmek için üç yollu vanayı çalıştıran yaklaşık 13°C’da bir termostatla kontrol edilir. İkincil sıcak su sistemleri aynı şekilde çalışır.
Bireysel indüskiyon ünitesi eşanjörleri, fan-coil ünitelerinde detaylı olarak belirtildiği gibi oda termostatının talebine karşılık olarak istenilen ısıtma ve soğutmayı sağlarlar. Unutulmamalıdır ki mevsime ve iç yüklere ve güneş yüküne bağlı olarak bu ısıtma ve soğutma arttırılabilir veya primer hava hareketi önlenebilir. İndüksiyon üniteleri genellikle dış duvarlarda ve pencere altında kullanılırlar. Buralarda oldukça yüksek değişken güneş enerjisi ve diğer yüklerle küçük zonlar için bireysel kontrol sağlarlar. Ebatları çok küçük olduğundan dolayı iç zonlarda normalde kullanılmazlar. Bazen çok özel tip indüksiyon üniteleri iç zonlarda kullanılırlar. Bu ünite tavanın üstündeki dönüş havası plenumu içine yerleştirilir ve iç zon kontrolü için primer soğuk hava gidişini azaltmak için dönüş havasının ısısını ve aydınlatma armatürlerinin ısısını kullanırlar.
6.1.25. VANTİLATÖR BİRİMİ (ÜNİTESİ)
Vantilatör ünitesi fan-coil ünitesine benzerdir fakat genelde daha geniştir ve integral damper sistemi aracılığıyla %100 dış havayı sağlamak için düzenlenmişlerdir.
Bu üniteler esasen ısıtma için dizayn edilmişlerdir, fakat bazı üniteler ayrıca soğutma için ölçülendirilmişlerdir. Bu üniteler temel olarak, büyük miktarlarda havalandırma istenen okul sınıfları veya benzer oldukça kalabalık yerlerde kullanılırlar.
Vantilatörler ünitesi kontrol sistemleri ASHRAE tarafından standart hale getirilmiştir ve el kitabında detaylı olarak verilmiştir. Kontrol sisteminin ana elemanları, oda termostatı, çıkış havası düşük-limit termostatı damper motoru, ve buhar veya su kontrol vanası (Elektrikli ısıtıcı bazen kullanılır).
Soğutma istendiğinde, eşanjör kontrolü dış hava kontrolünün ilavesiyle fan-coil ünitelerinde tarif edilene yakın olacaktır (Şekil 7-41’de görülebilir). Isıtma çevriminde termostat doğrudan bağlıdır. Termostat ayarından düşük oda sıcaklıklarında dış hava damperi kapanır veya sabit minimum pozisyonda açılır, dönüş havası damperi açılır ve normalde açık su vanası açılır. Sıcak su iki borulu sistemle sağlanır. Oda sıcaklığı artarsa, dış hava damperi açık pozisyona doğru değişir çıkış havası düşük limit termostatı minimum çıkış havası sıcaklığını yaklaşık 16°C olarak sağlamak için vanayı istenen şekilde açık tutacaktır. Oda sıcaklığı oda termostatı set değerine vardığında veya bu değeri aştığında dış hava damperi tamamı ile açılacaktır ve çıkış havası sıcaklığını düşük limitte sağlamak için ısıtma istenmediği taktirde vana kapalı kalacaktır. Soğutma için geçiş kontrolü oda termostatını tam tersi şekilde değiştirecektir ve soğuk su mekanik odadan sağlanacaktır. Oda sıcaklığı oda termostatı set değerinin üzerine çıkınca, dış hava damperi kapanır veya sabit minimum pozisyonda açılır, dönüş havası damperi açılır ve su vanası açılır. Oda sıcaklığı düştüğünde dış hava damperi açık pozisyona doğru değişir ve vana kapalı pozisyona doğru değişir. Çıkış havası termostatı bypass edilmelidir. Çünkü düşük çıkış havası sıcaklıklarında oda termostatının etkisini iptal ederek vanayı açmaya çalışacaktır.
Alternatif olarak, çıkış termostatı, set noktası yüksek limit olarak yaklaşık 24°C’a değiştirerek tam tersi durumlarda değiştirilebilir olmalıdır.
6.1.26. PAKET EKİPMANLAR
Paket ekipman tabirinden; fabrikadan montajlı ve yerine montajında en az emek ve malzeme kullanımı söz konusu olan bir HVAC ekipmanı olduğunu anlarız. Bir başka deyişle bu ekipman tam, fonksiyon kontrol sistemine hazır, genellikle
Elektrik ama sıklıkla
Elektronik bileşenli elemanlardan oluşur. Tipik bir paket ekipman parçaları şunlardır: ev ocakları, klimalar, çatı tipi üniteler ve direkt gazlı hava ısıtma elemanlarıdır.
Bu elemanların pek çoğu kontrol içerdikleri için, burada tipik düzenlemeler kısaca gösterilecektir.
6.1.27. KOMPAKT FAN – COIL ÜNİTESİ
Küçük, kompakt fan-coil üniteleri çoğunlukla motel, hotel , küçük apartmanlarda kullanılır. Temelde fan-coil ünite yapısı dışında pencere tipi klimaların aynısıdır. Bir besleme fanı, doğrudan buharlaşma serpantini, soğutma kompresörü, hava soğutmalı kondenser, hava için duvar boyunca kanallı ve elektrikli ısıtma serpantini, filtre ve kontrol elemanlarından oluşur. Bu üniteyi çalıştırabilmek için dış hava ve güce ihtiyaç duyulmasından dolayı sıklıkla dönüş hava tipi termostatlar kullanılır. Kontrol elemanları basit, sıradan ve elektriklidir. Termostat; doğrudan harekete geçebilen, iki pozisyonlu, oda sıcaklığının termostat ayar noktasının üzerine çıkması durumunda soğutma için haber veren, ısıtmaya da oda sıcaklığının termostat ayar noktasının altına düşmesi halinde haber veren tiptendir. İlk ısıtma ve soğutmada kısa çevrim problemini önlemek için oldukça geniş bir diferensiyele sahiptirler. Çalışma dönemlerini (yazdan kışa, kıştan yaza) elle değiştirmeli tip termostatlar da kullanılabilir. Fan kontrolü elle yapılır, iki veya üç hızlıdır.
6.1.34. EV KLİMA TESİSİ
Tipik bir merkezi ev klima sistemi ev içerisinde gaz, kömür veya yağ yakan bir ocağa sahiptir. Bu ocak, doğrudan genleşmeli soğutma serpantinine sahiptir. Saha montajlı soğutucu akışkan boruları (refrigarant) boruları, serpantini hava soğutmalı yoğuşma ünitesine bağlar. Manuel değiştirmeli, iki pozisyonlu bir yaz kış termostatı da mevcuttur. Tipik olarak bu termostat ısıtma ve soğutmayı kontrol etmekle beraber besleme fanının çalıştırılmasından ve durdurulmasından sorumludur. Genellikle bir manuel fan şalteri ile donatılır. Isıtma çevriminde, soğuk hava üflemesini önlemek için boşaltma plenum termostatı fanı çalıştırır veya durdurur. Eğer yüksek limit sıcaklık ayarı geçilirse, yüksek limit termostatı brülörü kapatmak için devreye girer.
Şekil 7-42 gaz yakan ocak ve hava soğutmalı kondens üniteli yıl boyu çalışan ev klima tesisini göstermektedir.
Termostat; ısıtmadan soğutmaya manuel geçişe ve otomatik çalışan fan düğmesine sahiptir. Soğutma pozisyonunda, oda sıcaklığının termostat ayar değerinin üzerine çıkması durumunda, kondens ünitesi ve besleme fanı aynı anda çalışmaya başlar ve soğutma serpantini üzerindeki selenoid valf açılır. Kondens ünitesinin her yerinde basınç güvenlik ve aşırı fazla ısıl yük kontrolü sağlanmıştır. Bu türün pek çok ünitesi pompa çevrim yönünü kullanamaz. Eğer pompa çevrim yönü kullanılmazsa, selenoid valfe gerek yoktur ve termostatın soğutma için bir duyum alması üzerine, kondens ünitesi devreye girecektir. Isıtma pozisyonda değiştirme anahtarı yardımıyla, ısı için bir duyum üzerine gaz brülörü sinyal verecektir (pilot güvenlik uygun olarak sağlamak şartıyla). Plenum sıcaklığı kendisinin ayar değerine yükselirse, fan elektrik düğmesi besleme fanını devreye sokacaktır. Yüksek limitli bir termostat (genellikle fan çalıştırma termostatıyla birlikte) gerekli olması durumunda brülörü kapatacaktır.
Şekil 7-43 yağ yakan sistemi göstermektedir. Soğutma kontrolü gaz yakan sistemde gösterildiği gibi sağlanabilir. Isıtmada, ısı için bir duyum yağ brulör motorunu çalıştıracaktır (veya yerçekimli tip bir brülör valfi açacaktır) ve bir baca şalteri içindeki zaman geciktirme rölesini devreye sokacaktır. Bu termostat baca içersine monte edilir ve zaman geciktirme rölesi devre dışı kalmadan önce baca gazı (tam yanma durumundaki gaz kastedilmekte) sıcaklığındaki artışla birlikte açılmalıdır. Böylece, eğer ateşleme gerçekleştirilemezse brülör kapatılacaktır. Bu durumda elektrik (düğmesinin/şalterin) manuel olarak yeniden ayarlanması zorunludur. Bu aletlerin bazı modelleri, yanmamış dışarıya atılmadan önce, bu gazları ıslah edip tekrar yakabilmek için ekstra bir çevrim daha sağlar.